साना नानीहरूका लागि खेलको आवश्यकता

जीवन एक भ्रुणको रूपमा जब आमाको गर्भमा सुरु हुन्छ, एक स्वस्थ बालकको जन्मका लागि आमाको स्वस्थपूर्ण बानी, व्यवहार, खानपानका साथै शारीरिक व्यायाम र क्रियाकलापहरूको भूमिका उक्त पेट (गर्भमा) रहेको जीवनका लागि अपरिहार्य हुन्छ । आमाले गरेका हरेक शारीरिक, मानसिक क्रियाकलाप, खानपानले उसको बच्चा कति स्वस्थ जन्मन्छ भन्ने कुराको सहज आँकलन गर्न सकिन्छ । त्यसैले त आमा स्वस्थ, जाँगरिलो र हँसिलो भएको खण्डमा सकारात्मक सोच राख्दै हल्का शारीरिक र मानसिक व्यायाम गरेकी छिन् भने बच्चा जन्मिसकेपछि पनि उक्त प्रकारका आर्जित गुणहरू सँगसँगै लिएर हुर्कन्छ ।

मनोवैज्ञानिक हर्लकअनुसार बालकको जन्म पछि २ चरणमा बाल्य अवस्थालाई बाँडिएको छ । जसमा पूर्वबाल्य अवस्था २–६ वर्ष र उत्तरबाल्य अवस्था ६–११र१२ वर्ष सम्मको लाई मानिएको छ । बाल्यअवस्था स्वभावले नै निकै चञ्चल, जिज्ञासु र क्रियटिभ हुन्छन् । साना नानीहरूको आनिबानी बुझ्न तिनको मनोविज्ञान थाहा पाउनु पनि जरुरी हुन्छ । बालबालिका पेटमा हुँदा कसरी हुर्किए भन्ने कुराले जति धेरै महत्त्व राख्दछ त्यो भन्दा पनि धेरै तिनिहरू जन्मपछाडि कस्तो वातावरणमा हुर्कन्छन् भन्ने कुराले महत्त्व राख्दछ । बालबालिकाका घरपरिवारको वातावरण कास्तो छ ? बानीव्यबहार, कस्तो सङ्गत कस्तो संस्कार र सभ्यता उसले परिवारमा प्राप्त गर्दछ सोही अनुरूप उसमा भावी जीवनका लागि जग बसाल्ने र त्यसको गाह्रमा ईंटा थपिँदै जाने हुन्छ ।

बालबालिकाहरू स्वभावले नै पुस्तक पढ्न, कुनै बन्धनमा बाँधिनभन्दा खेल खेल्न बढी रुचाउँछन् । खेल खेल्नाले बालबालिकाको शारीरिक तथा बौद्धिक विकासमा सामान्यभन्दा बढी सहयोग पुर्‌याउँछ । शरीर, मन र मस्तिष्कबिचको तादम्यता कायम राख्दै बालबालिकामा असल संस्कार, अनुशासन, सहनशीलता र धैर्य जस्ता असल गुण विकास गरी शरीरलाई पनि सँगसँगै स्वस्थ र बलियो बनाउन खेल बराबरको कुनै अरू अस्त्र हुनै सक्दैन र यसको अरू कुनै विकल्प हुनै सक्दैन ।

खेल खेल्ने बानीले बालबालिकाको शारीरिक मानसिक बृद्धि विकासका साथै औपचारिक शिक्षामा पनि अपरिहार्य भूमीका निर्वाह गर्दछ । घर तथा विद्यालयमा नानीहरूलाई खेल वातावरण भन्नु या बालमैत्री वातावरण निर्माणका लागि पनि उमेर अनुसारका खेलको धेरै महत्त्वपूर्ण स्थान छ । कतिपय अवस्थामा छोराछोरीका लागि खेल सामग्रीहरू जम्मा पारिदिँदा पनि बच्चाहरूले खेल खेल्न नरुचाउन सक्छन् किन कि खेल र खेलसामग्री पनि बच्चाहरूको उमेर सुहाउँदो हुन नित्तान्त जरुरी छ ।

१–२ वर्षका नानीहरूका लागि खेलहरू :

• चाचा बाजा र विभिन्न स्थानीय खेलौनाहरू खेलाउने ,
• नरम फल, बल फाल्न लगाउने ,
• झ्यालढोका खोल्न बन्द गर्न लगाउने ,
• घरका चिजविजहरू झिक्न राख्न लगाउने ,
• फूल टिप्न, माला बनाउन, लगाउन, खोल्न लगाउने ,
• कथा भन्न, बनाउन, सुन्न लगाउने ,
• नाच्न, तालिबजाउन, चिजबिज जम्मा गर्न, भत्काउन लगाउने,
• सँगसंगै हिड्न, दौडन सिकाउने ,

२–३र५ वर्ष सम्मका नानीहरूका लागि खेल :

• विभिन्न आकार प्रकारका कागजहरू पट्टयाउन, बनाउन लगाउने वा ओरिगामीहरू बनाउन लगाउने,
• रङ्गिन पेपर काट्न, विभिन्न आकार प्रकारमा पट्टयाउन लगाउने, विभिन्न आकार प्रकारका ओरिगामीहरू बनाउन सिकाउने ।
• बस्तुहरू छुन, चिन्न र नाम भन्न प्रयोग गर्ने खेल खेलाउने ,
• साना कामको भूमिका निर्वाह गर्ने, नाटकको पात्र बनाएर खेल खेलाउने ,
• समूह बनाएर गट्टा, ढुङ्गा र फूल गन्न लगाउने खेल खेलाउने ,
• डोरी, सिन्का ढुङ्गा माटो वा अन्य स्थानीय सामग्रीहरू जम्मा पारेर घर गोठ जस्ता आकार प्रकार र मोडलहरू तयार गर्न लगाउने ।
• पात बजाउन, बाँसुरी, मुरली फुक्न लगाउने ,
• बालबालिकाहरूलाई प्राकृतिक वातावरणमा रमाउन दिँदै र वातावरणसँंग नजिक्याउने,
• ठूला व्यक्तित्वसँंग तुलना गरेर भूमिका खेलाई खेलाउने ।

७र८ वर्ष माथिका बालबालिकाका लागि खेलहरू :

• साथीसमूहमा खेल खेल्न लगाउने, जस्तै :– रिले, म्युजिकल चियर, मेरो सहर, गेमबल, भलिबल, बास्केटबल, कबड्डी, खो खो , ब्याडमिन्टन, टेबल टेनिस र अन्य खेलहरू ……..,
• लक्कुढलाई, पौडी, सानो र ठूलो दुरीका दौडहरू र अन्य प्रतिस्पर्धात्मक खेलहरू ,
• विभिन्न सिपमूलक खेलहरू जस्तै :– क्यारेमवोर्ड, चेस, काट्ने, बुन्ने, हिसाब गर्ने, नाचगान, कथा, कविता, घोडाचडी, धनुषबाण हान्ने, मुक्काबाजी जस्ता अरू धेरै खेलहरू ।

बाल्यकालमा खेलिने यस्ता खेलहरूले शरीरको तौल, उचाइ र अन्य अङ्गप्रत्यङ्गको आवश्यक मात्रामा वृद्धि विकास भइरहेको हुन्छ भने समन्वयात्मक ढङ्गले मानसिक विकास पनि भइरहेको हुन्छ । यस्ता बालमैत्री खेल र सिपहरूले बालबालिकाहरूमा देहायका फाइदाहरू पुर्‌याइरहेका हुन्छन् ।

• छिटो र सही निर्णय लिन सक्ने खुवीको विकास गर्छ ।
• शरीरमा प्रशस्त मात्रामा रोगप्रतिरोधात्मक क्षमताको विकास गर्छ ।
• स्वस्थ र स्फूर्त जीवनशैली र आत्मविश्वास प्राप्त हुन्छ ।
• शरीरिक, मानसिक र सामाजिक सक्रियता वृद्धि हुन्छ ।
• हड्डीको वृद्धि राम्रोसँग हुन्छ ।
• शारीरिक क्रियाकलाप गरेपश्चात थकान र निन्द्रा पनि राम्रोसँग लाग्छ ।
• विभिन्न तनाव, चिन्ता र समस्याहरूको व्यवस्थापनमा सहयोग गर्दछ ।
• शारीरिक र मानसिक परिश्रम गर्न सक्षम बनाउँछ ।
• व्यक्तिलाई धैर्य, आत्माविश्वासी, सहयोगी, मितव्ययी, अनुशासित र लगनशील बनाउँछ ।
• सिर्जनात्मक र सकारात्मक सोच भएका सिप प्रदर्शन गर्न सक्ने सक्षम नागरिक बन्नमा सहयोग गर्दछ ।
• विभिन्न सरुवारोग र दीर्घरोग लाग्नबाट जोगाउँछ ।

उमेरअनुसारका खेल क्रियाकलाप साना नानीहरूका लागि जति उपयोगी छन् प्रौढ र वृद्धअवस्थामा पनि त्यसको आवश्यकता र प्रभावकारिता त्यतिकै उपयोगी रहन्छ । चाहे जुनसुकै उमेर समूह होस् शारीरिक व्यायाम, योग, ध्यानजस्ता क्रियाकलापहरूले व्यक्तिलाई सुनौलो अकल्पनीय अनुभूति दिन्छ भने व्यक्तिलाई स्वस्थ, तन्दुरुस्त र खुसी राख्नमा पनि कुनै प्रकारका कमी रहदैन । बरु यस्ता व्यायाम र क्रियाकलापले व्यक्तिमा अकल्पनीय ऊर्जा प्रदान गर्दै जुनसुकै परिस्थिति र परिवेशमा पनि समायोजन हुनसक्ने ज्ञान प्रदान गरी व्यक्तिलाई स्वाभिमानी, निस्वार्थी, प्रतिवद्ध र उच्च विवेकी महामानव बन्न निर्देशित गर्दछ ।